Toplumsal Değişme

Toplumsal Değişme

§ Toplumsal Değişmenin Tanımı : Toplumsal yapının bir kısım unsurlarının ya da tümünün zaman sürecinde bir durumdan bir başka duruma geçişine toplumsal değişme denir. Sanayi devrimi sonucu baba otoritesinin egemen olduğu geleneksel aileden çekirdek aileye geçiş ailede bir toplumsal değişme örneğidir.

§ Toplumsal Değişmenin Özellikleri

ü Toplumsal değişme tüm toplumların zorunlu olarak yaşadıkları kaçınılmaz bir süreçtir.

ü Toplumların değişmesinin yönü ileri doğru da olabilir geriye doğru da. Ancak, toplumlar zaman zaman geriye doğru değişseler de toplumsal değişmenin yönü ileriye doğrudur.

UYARI : Toplumların yaşadıkları sıkıntı ve sorun yaratan ihtilal, darbe, isyan, savaş, istila gibi olumsuzluklar da birer toplumsal değişmedir.

ü Toplumsal değişmeler topluma rahatlık, mutluluk, istikrar getirebildiği gibi kargaşa da getirebilir.

ü Toplumsal değişmenin yönü ve hızlı toplumlara göre ve aynı toplumda zamana göre değişir.

ü Değişime hazır olmayan toplumlar değişime zorlanırsa sorunlar yaşar.

ü Toplumsal yapının her hangi bir unsurunda yapılan değişme diğer unsurlarını da etkiler.

§ Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Etmenler

ü Bilimsel buluşlar, teknolojik gelişmeler : Bilim alanında elde edilen bulgular teknolojik araç ve gereçleri etkileyerek değiştirir. Gelişen teknoloji onun kullanımı ile ilgili kural ve değerler doğurur. Örneğin, bilimsel buluşların yansıması sonucu yapılan otomobiller trafik kurallarını doğurmuş, toplumlar otomobillerle ilgili yeni düzenlemeler yapmak zorunda kalmıştır.

ü Ekonomik gelişmeler : Üretim araçlarının gelişmesi üretici güçlerin konumunu ve üretim ilişkilerini değiştirmiştir. Örneğin, sanayi devrimi sonucu gelişen üretim araçları işçi sınıfı ve burjuvazinin, kapitalist ekonomi sisteminin doğmasına neden olmuştur. Yeni üretim ilişkileri toplumları hukuk sistemlerinden devlet yapılarına, din anlayışlarından aile yapılarına uzanan bir dizi değişime zorlamıştır.

ü Coğrafya (fiziki) doğal çevre koşulları : Yüzey şekilleri, iklim koşulları gibi coğrafi çevre etmenlerindeki değişmeler toplumsal değişmeye yol açar. Köyden kente göç toplumsal değişmesi yer yer deprem, kuraklık, sel erozyon gibi coğrafi çevrede yaşanan olumsuzluklardan kaynaklanmıştır.

ü İdeoloji : İdeolojiler toplumların inanç ve düşüncelerinin bileşkesi olarak dünyaya bakış açılarıdır. Yeni ideolojilerin doğması da toplumsal değişmeye yol açar. Örneğin, Rönesans’la birlikte bireyi temel alan hümanizm ideolojisi insan hakları, özgürlükler, demokrasi gibi toplumların yaşamında yeni düşüncelerin yaygınlaşmasına yol açmıştır.

ü Nüfus bileşimi (Demografi) : Toplumun nüfus yapısındaki değişmeler toplumsal değişime neden olur. Örneğin, toplumda kadın erkek nüfus dengesinin değişmesi evlilik biçimlerinde değişmelere, kır ağırlıklı nüfustan kent ağırlıklı nüfusa geçiş demokrasi anlayışının yaygınlaşmasında etkili olmuştur.

§ Toplumsal Değişme ile İlgili Temel Kavramlar

ü Evrim : Toplumların doğal gelişme sürecinde ve iç dinamikleriyle uzun bir zaman diliminde yaşadıkları kendiliğinden ve ileri doğru yaşadıkları değişimlerdir.

ü İlerleme : Toplumsal yapının bir unsurunda yaşanan ileri doğru toplumsal değişmelerdir.

ü Gelişme : Toplumsal yapının bir çok unsurunda ya da tümünde birbiriyle bağlantılı olarak yaşanan ileri doğru değişmelerdir.

ü Modernleşme : Gelişmemiş ya da az gelişmiş toplumların gelişmiş toplumları yakalamak için verdiği uğraşın sonucu yaşanan değişmelerdir.

ü İnkılap : Toplumun isteği sonucu toplumsal yapının kimi unsurlarında gerçekleştirilen barışçıl yenileşmelerdir.

ü İhtilal : Toplumda yöneticilerin değişemeye direnmesi sonucu halk ayaklanması ile gerçekleşen ve yönetim biçiminin değişmesi ile sonuçlanan zora dayalı değişmelerdir.

ü İsyan (Ayaklanma) : Başarıya ulaşmayan ihtilal girişimleridir.



§ Toplumsal Değişme Tipleri

ü Serbest Toplumsal Değişme : Kültürel etkileşim sonucu, planlanmayan ve toplumun farkına varmadan yaşadığı değişmelerdir. Örneğin, bugün Türkiye’de insanların kot pantolon giymeleri, hamburger yemeleri, kola içmeleri başka toplumlarla kitle iletişim araçlarının oluşturduğu etkileşim sonucu öğrenilen alışkanlıklardır.

ü Müdahale Yoluyla Toplumsal Değişme : Değişimin amacının ve yönünün bilinçli olarak planlanarak değiştirildiği toplumsal değişmelerdir. Müdahale yoluyla toplumsal değişme iki biçimde gerçekleşir.

- Demokratik Değişme : Değişme, halkın istek ve gereksinimlerine göre ikna yoluyla gerçekleşir.

- Baskı Yoluyla Değişme : Değişim, direnenlere karşı zor kullanılarak, yukarıdan aşağıya gerçekleşir.

§ Toplumsal Bütünleşme : Toplumda yer alan kurum, grup ve sınıflar arasında uyum bulunmasına ve toplumda düzeni sağlayan norm ve değerlere toplumun benimseyerek uymasına toplumsal bütünleşme denir. Örneğin, toplumdaki kurumlar, gruplar ve bireyler arasında dayanışma, uzlaşma, normları benimseme eğilimleri varsa toplumsal bütünleşme gerçekleşir. Toplumsal bütünleşme yaşayan toplumlarda sağlıklı toplumsal gelişme yaşanır.

§ Toplumsal Çözülme : Toplumda düzeni sağlayan norm ve değerlerin denetim gücünü yitirmesine toplumsal çözülme denir. Toplumsal çözülme yaşayan toplumlarda hukuk, ahlak, din gibi normlar kişi ve gruplar üzerinde etkisini yitirir, bir anlamda toplumda doğa yasaları egemen olur. Durkheim toplumsal çözülmeyi anomi (kuralsızlık) kavramı ile ifade eder. Toplumlar ihtilal öncesi durumlarda genelde anomi yaşarlar.

§ Kentleşme ve Nüfus : Bir bölgede yaşayan, aralarında nisbeten sürekli sosyal, kültürel ve ekonomik ilişkiler bulunan insanların sayısına nüfus denir. Nüfusun sayısı, bileşimi ve hareketliliğini inceleyen bilime demografi (nüfus bilimi) denir.

UYARI : Bir bölgede bulunan tüm insanlar o bölgenin nüfusunu oluşturmaz. Nüfusun oluşması için insanlar arasında sosyal, kültürel ve ekonomik ilişkilerin bulunması gerekir. Sosyoloji nüfusun toplumsal yaşamı etkileyen yönü üzerinde durur. Çünkü nüfus sayısı, bileşimi ve hareketliliği toplumsal yaşamın biçimlenmesinde ve değişmesinde etkili olur.

ü Demografinin Konusuna Giren Başlıca Kavramlar :

- Nüfus Sayısı : Nüfusu oluşturan insanların niceliksel ifadesi nüfusun sayısını oluşturur. Toplumda nüfus sayısının az ya da çok olması toplumsal yaşamı etkiler. Örneğin, nüfus sayısının az olduğu toplumlarda toplumsal değişme genelde yavaş olurken nüfus sayısının çok olması toplumsal değişmeyi hızlandırır.

- Nüfus Artışı : Bir toplumda nüfusun, belli bir zaman sürecinde oransal artışına nüfus artışı denir. Köylerde, doğurganlığın nedenleri :

¨ Üretimde geri teknoloji kullanılması nedeni ile işgücüne duyulan gereksinim.

¨ Tarımda sigortanın olmaması, çocukların yaşlılık güvencesi olarak görülmesi.

¨ Devletin can güvenliği sağlayamaması nedeniyle kalabalık aile olma dürtüsü.

¨ Kırsal kesimde doğum kontrol yöntemlerinin bilinmemesi.

¨ Ataerkil yanı ağır basan geleneksel ailelerde erkek çocuk sahibi olma isteği.

- Nüfus Sayısı ve Nüfus Artışının Yarattığı Sorunlar :

¨ Nüfus Patlaması : Bir toplumda beslenme, barınma ve sağlık sorunlarının çözülmesi sonucu çocuk ölüm oranlarının düşmesi ve ortalama ömrün uzaması nedeniyle nüfusun beklenenden fazla artmasına nüfus patlaması denir.

¨ Nüfus Baskısı : Geçim kaynaklarının insanca yaşatacağı nüfusun üzerinde nüfus sayısına sahip olan ülkelerde nüfus baskısı yaşanır. Nüfus baskısı genelde nüfus patlaması sonucu yaşanır.

¨ Nüfus Yetersizliği : Ülkede var olan ekonomik ve doğal kaynakları işletecek kadar nüfus bulunmaması nüfus yetersizliğine yol açar. Nüfus yetersizliği yaşayan ülkeler doğurganlığı teşvik ederek ve başka ülkelerden nüfus ithal ederek bu olumsuzluğa çözüm ararlar.

- Nüfus Bileşimi : Nüfusun yaşa, cinsiyete, eğitim durumuna, sınıfsal konumuna göre oransal dağılımına nüfus bileşimi denir. Nüfus bileşimi toplumsal yaşamın anlaşılmasında önemli bir veri olarak değerlendirilir.

- Nüfus Hareketliliği :Bir toplumda nüfusun tümünün ya da bir kısmının ekonomik, siyasal, kültürel ve coğrafi nedenlerle bir yerden bir yere göç etmesidir. Nüfus hareketliliği sosyolojik olarak iç göçler ve dış göçler biçiminde yaşanır.

¨ İç Göçler : Bir ülkede nüfusun bir yerden bir başka yere göç etmesidir. İç göçlerin en yaygın örneği köyden kente göçtür. Köyden kente göç olgusunu inceleyebilmek için öncelikle köyü ve kenti tanımamız gerekir.

> Köy : Ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılıkla geçinen, birincil ilişkilerin yaygın olduğu nüfusu az yerleşim birimleridir. Başlıca köy biçimleri :

¨ Toplu Köy : Evlerin birbirine yakın olduğu yerleşim birimleridir. Bu tür köylerde aileler küçük toprak sahibidir, kapalı köy ekonomisi egemendir ve tarlalar köyün uzağındadır. Bu nedenlerle genelde üretimde verim düşüktür. Ancak toplu köylere elektrik, su, yol, eğitim, iletişim, sağlık gibi alt yapı tesislerini götürmek ucuza mal olur.

¨ Dağınık Köy : Evlerin birbirinden uzakta olduğu köylerdir. Alt yapı tesisleri açısından dezavantajlı olan bu köylerde, üretimde verim yüksek olur. Çünkü dağınık köyler büyük çiftlikler biçiminde oluşan yerleşim birimleridir. Bu tür köylerde üretim pazar için yapılır ve en gelişmiş tarım araç, gereç ve teknikleri uygulanır. Dağınık köyler bazen coğrafya koşullarının zorlaması sonucu da oluşabilir. Genelde dağlık kesimlerde görülen bu köyler arazi yapısı nedeniyle evlerin birbirinden uzakta kurulmasını zorunlu kılar.

¨ Hat Köyü : Eskiden ırmak kıyılarında ve vadilerde günümüzde ise daha çok anayol kenarlarına sıralanan evlerden oluşan yerleşim birimleridir.

> Kent : Ağırlıklı olarak ticaret ve sanayi faaliyetlerinin görüldüğü, ikincil ilişkilerin yaygın olduğu nüfusu yoğun yerleşim birimleridir. Kentler ekonomik, siyasal, kültürel, eğitsel, sanatsal ve bilimsel merkezlerdir.

> Köy ve Kent Yerleşimlerinin Karşılaştırılması :

¨ Köyde nüfus yoğunluğu az, kentte çoktur.

¨ Nüfus köyde doğurganlığın çok olması nedeniyle, kentlerde ise köyden kente göç sonucu artar.

¨ Köylerde birincil ilişkiler, kentlerde ikincil ilişkiler yaygındır.

¨ Köyler kültürel anlamda tutucu, kentler yenilikçidir.

¨ Köylerde egemen geçim kaynağı tarım ve hayvancılık, kentlerde ticaret ve sanayidir.

¨ Köylerde doğal iş bölümü, kentlerde mesleki ve teknik işbölümü ağırlıklı olarak görülür.

¨ Köyler üretimin doğal koşullara bağlı olması nedeniyle kentlere göre doğal afetlerden daha çok etkilenir.

> Köyden Kente Göç : Sanayi devrimi sonucu köy ağırlıklı nüfus, kent ağırlıklı nüfus haline dönüşmüş, bu durum toplumsal yaşamın her alanında ciddi değişmelere yol açmıştır.

¨ Köyden kente göçün nedenleri :

· Makineli tarıma geçişle birlikte emek yoğun işgücüne talebin azalması.

· Kentlerin sanayileşmesi sonucu açılan işletmelerin işgücüne gereksinim duyması.

· Köylerde doğurganlığın yüksek olmasının yaşattığı nüfus artışı.

· Kentsel yaşamın sağladığı kolaylıklar, iletişim ve ulaşım olanaklarının artması.

· Toprağın bölünmesini engelleyen eski geleneklerin yerine hukukun etkinleşmesiyle toprakların miras yoluyla bölünmesi.

· Coğrafya koşullarındaki kötüleşmeler, kuraklık, sel, çığ, erozyon, deprem gibi doğal afetler.

· Kırsal kesimdeki siyasal istikrarsızlıkların kan davalarının yarattığı can güvenliği sorunu.

¨ Köyden kente göçün sonuçları :

© Kentlerin sanayileşmesi ve tarımın makineleşmesinin birlikte yaşanması sonucu görülen köyden kente göç olayı ulusal gelirin artmasına neden olmuştur.

© Tarımda makineleşme ve diğer etkenlerle köyden kente göç yaşanırken kentler yeterince sanayileşmemişse işsizlik kentlerde daha yoğun sorunlar oluşturmuştur.

© İşsizliğe bağlı olarak suç oranlarında artış yaşanmıştır.

© Kentlerin göç olayına hazırlıksız olması durumunda altyapı sorunlarının yaşanması gecekondulaşma gibi çarpık kentleşme sonuçlarını doğurmuştur.

© Köy – kent kültür farklılaşması yüzünden kültürel çatışma, kültür şoku, kültürel yozlaşma gibi sorunlar yaşanmıştır.

¨ Dış Göçler : Bir ülkeden başka bir ülkeye doğru yaşanan nüfus hareketliliğine dış göç denir. Dış göçlerin nedenleri :

© İşsizlik : Nüfus baskısı yaşayan ülkelerde yaşanan işsizlik sonucu nüfus yetersizliği yaşayan ülkelere doğru dış göç yaşanır.

© Siyasal Nedenler : Savaşlar, iç siyasal istikrarsızlıklar ve azınlıklar üzerindeki siyasal baskılar yüzünden dış göçler yaşanır.

© Beyin Göçü : Bir ülkedeki yetişmiş uzman elemanların başka ülkelere göçüne beyin göçü denir. Uzman elemana ülkesi yeterince ekonomik olanak sağlayamıyorsa, uzmanlık alanı ile ilgili altyapı yoksa ve ülkede iç siyasal istikrarsızlık yaşanıyorsa beyin göçü görülür.

ü Nüfusun Toplumsal Yaşam Üzerindeki Etkileri :

© Çocuk ve genç nüfusun genel nüfus içerisinde oranının yüksek olması genelde toplumsal gelişmeyi olumsuz etkiler.

© Doğum oranının yüksek olması sonucu nüfus artış hızının yüksek olması toplumsal gelişmeyi olumsuz etkiler.

© Kentleşme hızı nüfus artış hızının gerisinde kalırsa gecekondulaşma gibi çarpık kentleşme sorunları yaşanır.