TÜRKİYE'NİN BAŞLICA OROJENİK OLAYLARI VE PALEOCOĞRAFİK EVRİMİ

TÜRKİYE'NİN BAŞLICA OROJENİK OLAYLARI VE PALEOCOĞRAFİK EVRİMİ
İhsan KETİN
İ.T.Ü. Maden Fakültesi, İstanbul
ÖZET. — Bu kısa makale, /azarın 1959da M.T.A. Dergisinde (no. 53) yayınlanmış olan «Türkiye'nin Orojenik
Gelişmesi» adlı çalışmasının bir devamıdır. Burada, başlıca orojenik olaylara bağlı olarak gelişen paleocoğrafik evrim
bahis konusu edilmektedir. Özellikle, Alpin öncesi orojenezlerle ilk, orta ve geç Alpin hareketlerin etki alanları
belirtilmekte ve Paleozoyik, Alt Kretase, Üst Kretase-Paleosen sonunda ve Miyosen başındaki paleocoğrafik du-
rumlar, bu dönemlerdeki kara ve deniz bölgeleri ayrı ayrı haritalar üzerinde gösterilmektedir. Ayrıca, Türkiye'nin
bugünkü jeoloji yapısını özetle yansıtan, basitleştirilmiş bir tektonik harita da makaleye eklenmiştir.
I. GİRİŞ
Alp - Akdeniz orojenik şeridi içinde yer alan Türkiye'nin bulunduğu alan, uzun jeoloji
tarihi boyunca Avrasya ve Afrika kıtaları arasında homojen olmayan bir jeosenklinal durumun-
daki Tetis denizinin bir parçası idi.
özellikle, Anadolu çukuru Mesozoyik esnasında kuzey ve güneydoğu kısımlarında miyo-
jeosenklinal,ortavegüneykesimlerinde iseöjeosenklinaldurumundabulunuyordu.Senozoyik
dönemde ise, kara haline gelmiş bölgeler dışında kalan havzalar sığ deniz ve hatta yer yer lagün
niteliğinde idiler.
II. ALPİN ÖNCESİ OROJENİK OLAYLAR VE PALEOZOYİK SONUNDAKİ
PALEOCOĞRAFİK DURUM
Alpin öncesi orojenik hareketlerin en eskilerinin izlerine Güneydoğu Anadolu'da Derik
çevresinde ve Pontidler'in batı kesimlerinde rastlanır.
Derik bölgesinde Eo-Kambriyen yaşlı Telbismi formasyonu ile Alt Kambriyen yaşlı Sadan
formasyonu arasında bir diskonformitenin bulunduğu birçok araştırıcılar tarafından belirtilmiş-
tir. Zira, Sadan formasyonu tabanındaki ince konglomera tabakaları Eo-Kambriyene ait volkanik
kayaç çakılları içermektedir. Fakat, bu iki formasyon arasında açılı bir diskordansın (unconfor-
mity) mevcutolduğunu kanıtlayacakverileryoktur(Ketin, 1966);formasyonların asıldeformas-
yonları Alpin hareketler sırasında vukua gelmiştir. Ancak, Kambriyen önceki dönemde bölgede
sınırlı bir yükselme (uplifting) etkili olmuş ve şimdiki diskonformiteyi oluşturmuştur.
Pontidler'in batı kesiminde, İlgaz masifi çevresinde, metamorfik temel kütlelerle Kambro-
Ordovisiyen yaşlı klastik tortular arasında açılı bir diskurdansın gözlenmiş olduğu, son yıllarda
M.T.A. jeologları (Esen Arpat ve diğerleri) tarafından açıklanmıştır. Bu bölgede ayrıca, Kaledo-
niyen ve Hersiniyen orojenezlerinin izlerine de rastlanır. Özellikle İstanbul çevresinde, Çamlı-
ca ve adalarda, Ordovisiyen-Silüriyen yaşlı «arkoz serisi» ile Devoniyenin değişik formasyonları
arasında açılı bir diskordans gözlenmektedir. Ayrıca, arkoz serisinin kıvrımları hemen hemen
doğu-batı doğrultusunda olduğu halde, Devoniyen ve Karboniferin kıvrım eksenleri genellikle
kuzey-güney yönlüdür (İ.Ketin, 1953).
Page 2
2
İhsan KETİN
M.Tokay'a (1952) göre Ereğli (Karadeniz) güneyinde klastik Devoniyen tabakaları Got-
landiyen serilerini diskordan olarak örter. Benzer şekilde Mudurnu kuzeyinde Almacık dağın
yeşil şistleri üzerinde bir taban konglomerası ile Devoniyen gelmektedir (Ş. Abdüsselâmoğlu,
1959).
Hersiniyen orojenezinin ilk safhaları Zonguldak bölgesinde, Namuriyen ile Vestfaliyen
serileri arasında gözlenebilmektedir. Burada Vestfaliyen konglomeralarının çakılları arasında
Namuriyen yaşlı kömür parçalarına rastlanmıştır. O halde, Namuriyen tabakalarının kıvrıl-
ması ve su üzerine yükselmesi Vestfaliyenden önce gerçekleşmiştir.
Triyas ile Üst Paleozoyik arasındaki açılı diskordans Kocaeli yarımadasında daha çok be-
lirgindir. Gebze doğusunda İstanbul-İzmit ekspres yolu üzerinde (Kızıl tepede) Triyasm kırmızı
taban konglomerası Karboniferin grovakları ve şeylleri üzerinde belirgin bir açılı diskordansla
yer almaktadır; Şöyleki, Triyas tabakaları burada 20-22° doğuya, alttaki Karbonifer grovakları
ise 55-60° ile batıya eğimlidirler.
Edremit çevresinde Triyas sedimentleri metamorfik-kristalin kayaçları diskordan olarak
örter. Balya bölgesinde ise Permiyen kalkerler Triyas tarafından transgresif olarak örtülür.
Diğer yönden, Ankara çevresinde ve Gümüşhane-Bayburt bölgesinde Liyas tabakaları kalın bir
taban konglomerası ve açılı bir diskordansla Paleozoyik seriler üzerinde yer alır.
Bu bölgeler dışında, Karaburun yarımadası ve Amanos dağlarında, Toroslar'a bağlı Sultan
dağları kenarlarında Hersiniyen orojenezinin izlerine ve etkilerine rastlanır.
Paleozoyik sonunda kara haline gelmiş bölgelerin (adaların) dağılımı Levha l üzerinde
gösterilmiştir. Bu haritada ayrıca, Tetis denizinin yükselmekte olan kara parçaları üzerindeki
Triyas, Liyas, Jura ve Alt Kretase devirlerine ait transgresyonlar) da belirtilmiştir (Levha I).
III. ALPİN DÖNEMDEKİ OROJENİK OLAYLAR VE BUNLARLA İLGİLİ
PALEOCOĞRAFİK DURUMLAR
Ilk Alpin hareketlerden geç Kimmeriyen safhasının izlerine Pontidler'in orta kesiminde,
özellikle Kastamonu-Abana ve Sinop-Boyabat arasındaki bölgelerde rastlanır. Austrien safha-
sının belirgin olduğu kesimler ise, Doğu Toroslar'da Elâzığ, Bingöl ve Erzurum çevreleri ile
Batı Pontidler'de Zonguldak-Amasra dolaylarıdır.
Anadolu'da Alt Kretase sonundaki paleocoğrafik durum, özellikle o zamanki kara parça-
larının ve denizlerin dağılımı, Levha II de gösterilmiştir. Bu harita üzerinde Paleozoyik ve meta-
morfik masifler birbirlerinden ve de ilk Alpin hareketlerle deforme olmuş Mesozoyik sediment-
lerden ayırt edilmiş, ayrıca Üst Kretase transgresyonunun Bitlis masifi, Orta ve Doğu Toroslar
ve Istranca masifi ile olan sınırları belirtilmiştir.
Alpin orojenezin ilk etkili dönemi Laramiyen safhasına rastlar. Bu sırada özellikle İç
Anadolu ve Toroslar şiddetli deformasyona uğramışlardır; buna karşın Pontidler'de ve Kenar
Kıvrımları bölgesinde bu safha hafif geçmiştir. Diğer yönden, Orta Anadolu kristalin masifinin
intruzyonu da bu safhayı izlemiştir.
Anadolu'nun Üst Kretase-Paleosen sonundaki paleocoğrafik durumu yaklaşık olarak
Levha III te belirtilmiştir. Bu haritada ayrıca, kara parçalan üzerinde metamorfik masifler, asit
intruzyonlar, ultramafikler, radyolarit-ofiyolit fasiyesi ve Laramiyen safhası ile deforme olmuş
tortul seriler birbirinden ayırt edilmiştir.
Page 3
TÜRKİYE'NİN BAŞLICA OROJENİK OLAYLARI
3
Levha IV te ise, kuzeyde daha önce kratonlaşmış Pontid bloku ile güneyde Arabistan
Platformu (Kenar Kıvrımları bölgesi dahil) arasında yer alan Anadolu öjeosenklinalinin Üst
Kretase-Paleosen sonundaki durumu yansıtılmıştır. Bu öjeosenklinal bölgenin aynı zamanda
geniş bir dalma-batma zonu (subduction zone) olduğu kanısındayız. Levha IV üzerinde ayrıca,
metamorfik
masifler, Paleozoyik ve Alt Mesozoyik yaşlı sedimentler, ultramafik kütleler,
Üst Kretase-Paleosen yaşlı ofiyolit-radyolarit serisi ve Tersiyer esnasında Akdeniz'in Anadolu'-
daki yayılımı (beyaz alanlar) görülmektedir. Yine bu levha üzerinde, asit intruzyonları içeren
metamorfik masiflerle ultramafikleri kapsayan radyolarit-ofiyolit seri arasındaki yakın ilişki ve
ultramafiklerle ofiyolitik serilerin kuzey ve güneydeki kratonların (Pontid ve Kenar Kıvrımları
bölgesinin) sınırları (kenarları) boyunca yer almış olmaları dikkati çekmektedir. Bu duruma göre,
Anadolu'daki ultramafik kütlelerin Mesozoyik esnasında yerkabuğunun üst seviyeleri içine yer-
leşmesi olayının kompresyon hareketleri (obduction) ile vukua geldiği, R. Brinkmann'ın (1972)
belirttiği gibi tansiyonel hareketlere bağlı olmadığı anlaşılmaktadır.
Laramiyenden sonra ikinci şiddetli orojenik olay Pireneyen paroksizma safhası ile kendini
göstermiş ve Kuzey Anadolu sıradağları (Pontidler) ile Toroslar'da büyük ölçüde deformasyon-
lara neden olmuştur. Özellikle, Karadeniz kıyısı boyunca, Şile, Cide ve Sinop çevrelerinde bu
safhanın daha etkili olduğu gözlenmiştir.
M. Blumenthal (1952, 1956) ise, Toroslar'da Bolkardağ bölgesinde Eosen ile Oligosen
serileri arasında ve Aladağ çevresinde (Adana-Niğde arası) Orta Eosenle Üst Eosen arasında
açılı diskordanslar varlığını kanıtlayan kesin verilerin bulunduğunu açıklamıştır. Fakat, Orta
ve Batı Toroslar'da asıl deformasyon safhası Oligosen ile Miyosen arasında (Saviyen fazı) cereyan
etmiştir. Bu bölgede Miyosen tabakaları bütün eski (yaşlı) formasyonları açılı bir diskordansla
transgresif olarak örter.
Türkiye'nin Miyosen başındaki paleocoğrafik durumu, karaların ve denizle kaplı alanların
o zamanki dağılımı Levha V te görülmektedir. Bu haritada ayrıca, küçük karelerle belirlenen
kara parçaları üzerinde karasal-gölsel, lagün ve volkanik havzalar ayırt edilmiş ve Miyosen
denizinin transgresyon alanları belirtilmiştir.
Alpin orojenik hareketlerin üçüncü paroksizma safhası Miyosen sonlarında vukua gelmiş
(Rodaniyen fazı) ve özellikle Güneydoğu Anadolu'da, Kenar Kıvrımları bölgesinde çok etkili
olmuştur. Bu bölgede tüm Miyosen ve kısmen Alt Pliyosen tabakaları şiddetlice kıvrılmış, gü-
neye doğru devrilmiş ve Miyosenden daha yaşlı formasyonlar Miyo-Pliyosen seriler üzerine kilo-
metrelerce (15-20 km) itilmiş veya bindirmişlerdir.
Kenar kıvrımları bölgesi için asıl deformasyon safhası durumunda olan Rodaniyen fazından
sonra, Valakiyen safhası da bölgede az çok etkili olmuş, Üst Pliyosen sedimentleri de bu sırada
deformasyona uğramıştır. Böylece, Kenar Kıvrımları, Anadolu'nun en genç sıradağları olarak
ülkenin orojenik evrimini tamamlamışlardır.
Levha VI da görülen basitleştirilmiş tektonik harita, Türkiye'nin bugünkü yapısal durumu-
nu özetle yansıtmaktadır. Bu harita üzerinde ayrıca: Alpin öncesi ile ilk, orta ve geç Alpin
dönemlerde kıvrılmış, orojenik deformasyon geçirmiş sıradağlar, büyük fay sistemleri (normal,
bindirme ve doğrultu atımlı faylar) ve Tersiyer sonlarında veya Kuvaternerde aktif oldukları
halde şimdi sönmüş durumda olan volkanlar yer almaktadır (Levha VI).
Yayına verildiği tarih, 29 mart 1976
Page 4
İhsan KETİN
BİBLİYOGRAFYA
ABDÜSSELÂMOĞLU, Ş. (1959): Almacık dağı ile Mudurnu ve Göynük civarının jeolojisi. Fen. Fok. Monog.,
sayı 14, İstanbul.
BLUMENTHAL, M. (1952): Das Taurische Hochgebirge des Aladağ, neuere Forschungen zu seiner Geographie,
Stratigraphie und Tektonik. M.T.A. Yayınl., seri D, no. 6, Ankara.
(1956): Yüksek Bolkardağ'ın kuzey kenar bölgelerinin ve batı uzantılarının jeolojisi. M.TA Yayınl., seri D,
no. 7, Ankara.
BRİNKMANN, R. (1972): Mesozoic troughs and crustal structure in Anatolia. Geol. Soc. Am. Bull., vol. 83,
p. 819-826, Mârch 1972.
KETİN, İ. (1953): Tektonische Untersuchungen auf den Prinzeninseln nahe İstanbul. Geo/. Rundschau. Band
41, p. 161-172.
(1959): Türkiye'nin orojenik gelişmesi. M.T.A. Derg., no. 53, Ankara.
(1966a): Anadolu'nun tektonik birlikleri. M.T.A. Derg., no. 66, Ankara.
(I966b): Güneydoğu Anadolu'nun Kambrien teşekkülleri ve bunların Doğu İran Kambrieni ile mukayesesi.
M.T.A. Derg., no. 66, Ankara.
TOKAY, M. (1952): Karadeniz Ereğlisi-Alaplı-Kızıltepe-Alacaağzı bölgesi jeolojisi. M.T.A. Mecm., 42/43, Ankara.

eline sağlık