Cümlenin Ögeleri (8. Sınıf)

Cümlenin Ögeleri (8. Sınıf)
Bir duyguyu, bir düşünceyi anlatan sözcük ya da sözcük topluluğuna cümle denir.

Sözcük ya da söz gruplarının cümledeki görevlerine öge denir.

Cümlenin temel ve yardımcı olmak üzere iki tür öğesi vardır:

Temel öğeler, özne ve yüklem;

Yardımcı öğeler, nesne ve tümleçlerdir.


Ögeleri bulurken dikkat edilmesi gerekenler:

Cümlede önce yüklem bulunmalı ve bütün sorular ona sorulmalıdır.
Yüklemden sonra özne bulunmalı, varsa diğer öğeler (nesne, tümleç) aranmalıdır.
Cümle, öğelerine ayrılırken sözcük grupları, deyim­ler ve tamlamalar bütün olarak ele alınmalı, bölünmemelidir.
Size / oyuncak / getirdim.

İşim bittikten sonra / size / yardım ederim.

Eve gelirken / domates salçası / alırsın.


* Seslenmeler ve hitaplar cümlenin herhangi bir öğesi değildir.

"Ali (Sen) gel." Bu cümlede Ali'ye seslenildiğinden "Ali" sözcüğü cümlenin bir öğesi değildir.


YÜKLEM

Fiil cümlelerinde eylemi bildiren çekimli fiile, isim cümlelerinde ise olanı veya olmayanı haber veren ek fiil almış isim ve isim soylu sözcüklere yüklem denir.

Cümlede yargıyı yüklem taşır. Bu yüzden yüklemsiz cümle olmaz.

Bu sene kar erken yağdı.

Kör bile düştüğü çukura bir daha düşmez.

Bizi durakta çok beklediniz mi?

Buralar eskiden yemyeşildi.

Sebze ve meyve çok ucuzmuş.

Teknolojide rahatlık var.

Zamirler ek fiil alarak yüklem olabilir: Bu olumsuzlukların nedeni onlardır.
İsim tamlamaları ek fiil alarak yüklem olabilir: Halıdaki, mürekkep lekesiymiş.
Sıfat tamlamaları ek fiil alarak yüklem olabilir: Burası park için uygun bir yer.

Örnek Soru: (1995-LGS)

Hangi cümlenin yüklemi sıfat tamlamasıdır?

A) Şiir okuyan çocuk, Ali'nin kardeşidir.

B) Karşıdaki geniş meydan, top sahasıdır.

C) Bindiğimiz araç, çift katlı otobüstür.

D) Köhne evleri saray gibi gösteren akşam güneşiydi.

Yanıt: C


ÖZNE

Fiil cümlelerinde işi yapan varlıklara, isim cümle­lerinde ise olan varlıklara özne denir.

Özneyi bulmak için, yükleme "Kim?" ve "Ne?" soru­ları sorulur.

Özne olan sözcükler ismin (-i, -e, -de, -den) hâl eklerini almaz, iyelik ve çoğul eklerini alabilir.

Babası bize çok kızgınmış. (özne iyelik eki almış)

Sinekler etrafı sardı. (özne çoğul eki almış)

"Genç kız, pencerenin önünde kitap okuyordu." Bu cümlede okuyordu yüklemine "Okuyan kim?" sorusu sorulduğunda "genç kız" sözleri cevap, yani cümlenin öznesi olur.

"Fırtınada ağaçlar devrildi." Bu cümledeki devrildi yüklemine "Devrilen ne?" so­rusu sorulduğunda "ağaçlar" sözcüğü cevap, yani özne olur.


Özne ikiye ayrılır:

1. Gerçek Özne: Gerçek özne ikiye ayrılır.

a) Açık Özne: Cümlede açık olarak söylenmiş öznelerdir:

Bu sene leylekler erken geldi.

Doktor hastasıyla konuşuyor,

b) Gizli Özne: Cümlede açıkça söylenmeyip yüklemdeki kişi ekin­den anlaşılan öznedir.

(Biz) Günlerce parasız kaldık.

(Siz) Yarın bizimle geleceksiniz.

Yukarıdaki cümlelerde "biz" ve "siz" özneleri cümlede geçmemektedir. Biz öznesi birinci cümlenin yüklemi olan kaldık fiilindeki "-k", "siz" öznesi de ikinci cümlenin yüklemi olan "geleceksiniz" fiilindeki "-siniz" kişi ekin­den çıkarılmaktadır. Bundan dolayı "biz" ve "siz" öz­neleri gizli öznedir.

2. Sözde Özne: Kimi özneler yüklemde belirtilen işi yapmaz, yapılan işten etkilenir. Bu tür öznelere "sözde özne" denir. Sözde özne gerçekte işi yapan değildir, iş başkası tarafından yapılır.

Kitaplar güzelce ciltlenmiş.

Toplantıya gazeteciler alınmadı.

Evin anahtarı az önce bulundu.

Yukarıdaki cümleler incelendiğinde "ciltlenmek, alın­mak, bulunmak" eylemlerini yapan sırasıyla "kitaplar, gazeteciler" ve "evin anahtarı" özneleri değildir. Bu eylemler başkası tarafından yapıldığından "kitaplar, gazeteciler" ve "evin anahtarı" sözleri sözde öznedir.

Örnek Soru: (1995-FL)

Aşağıdaki cümlelerin hangisinin öznesi gizlidir?

A) Annesi çocukları bahçeye götürdü.

B) Ailesi ona pek özen gösteriyordu.

C) O, ne gürültüye ne de çığlıklara aldırdı.

D) Bu parkta geç vakitlere kadar oturdu.

Yanıt: D


Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "keklik" sözcüğü sözde özne göreviyle kullanılmıştır?

A) Keklikler bu mevsimde yumurtlar

B) Keklik kanadından vurulmuş.

C) Keklik otların arasında kayboldu.

D) Keklikler çok hızlı büyür.

Yanıt: B


Özne olabilen sözcük ve söz grupları:

İsimler özne olur: Barış, bu sınavı başarıyla geçti.
Zamirler özne olur: Sen konukları kapıda karşıla.
İsim tamlamaları özne olur: Balık eti sağlığa çok faydalıdır.
Adlaşmış sıfatlar özne olur: Zenginler, ülkenin her yerine yatırım yapmalı.
Söz grupları özne olur: Sanatı sevmek kişiyi kötülükten uzaklaştırır.

Örnek Soru: (1998-DPY)

Aşağıdaki cümlelerin hangisinin öznesi ve yüklemi isim tamlamasıdır?

A) Yakın dostlarım, bütün kitaplardır.

B) Babamın arabası, evin önündeydi.

C) Cebindeki paraların hesabını bilmez.

D) Ayrılık acısı çekilecek dert değil.

Yanıt: B


NESNE

Yüklemdeki işten veya öznenin yaptığından etkilenen öğeye nesne denir.

Nesneler ikiye ayrılır:

1. Belirtili Nesne: Belirtili nesne ismin -i (belirtme) hâli ekini alır, yükle­me sorulan "Neyi?" ve "Kimi?" sorusuna cevap verir:

Bu şairi de şiirlerini de severim.

Kalemliğini masada unutmuş.

Murat'ı sinemada gördüm.

Sınıf öğretmenimizi bugün üzdük.


2. Belirtisiz Nesne: Belirtisiz nesne yalın hâlde bulunur, yükleme sorulan "Ne?" sorusuna cevap verir:

Babası ona karne hediyesi almış.

İki dilim ekmek yiyebildim.

Adam, kitap okuyordu.

Gelirken güzel bir araba gördük.


Not: "Ne" sözcüğü özneyi bulmak için de sorulur. Özneyi bulduktan sonra ne sorusunun cevabı cümlede varsa belirtisiz nesne olur, yoksa cümlede belirtisiz nesne kullanılmamıştır:

"Süt iyice kaynadı." Bu cümlede "kaynadı" yüklemine "kaynayan ne" sorusu sorulduğunda cevap süt olduğundan ve yüklem ikinci bir ne sorusuna cevap vermediğinden "süt" sözcüğü özne olmuştur.

"Kedi süt içti." Bu cümlede "içti" yüklemine "İçen ne?" sorusu sorulduğunda "kedi" sözcüğü cevap olduğundan özne olmuştur. Yükleme tekrar "Kedi ne içti?" sorusu yöneltildiğinde "süt" sözcüğü cevap olduğundan belirtisiz nesne olmuştur.

Not: Bir cümlede hem belirtili, hem de belirtisiz nesnebulunmaz.

İsimler nesne olabilir: Halam camları sildi.
Zamirler nesne olabilir: Seni durakta bekleyeceğim.
İsim tamlamaları nesne olur: Hırsızlar kasanın yerini bulamamış.
Sıfat tamlamaları nesne olur: Kirli çamaşırları makinede yıkamış.
Adlaşmış sıfat nesne olur: Cimrileri kimse sevmez.
Söz grupları nesne olur: Seninle barışmasını hepimiz istiyoruz.

Örnek Soru: (1992-DPY)

Aşağıdaki hangi cümlede tamlama belirtili nesne görevindedir?

A) Arkadaşım Türkçe kitabını bana verdi.

B) Sınavdan önce ders notlarına göz attı.

C) Kalemin masanın gözünde kaldı.

D) Ağabeyim yüksek okul mezunudur.

Yanıt: A


DOLAYLI TÜMLEÇ

Yüklemi çeşitli yönlerden tamamlayan öğelere do­laylı tümleç denir.

Dolaylı tümleç olan öge ismin "-e, -de ve -den" hâl eklerinden birini alır. Yükleme sorulan "kime, kimde, kimden, neye, nereye, nerede, nereden" sorularına cevap verir.

Onu kapıda karşıladık.

Annesi oğluna balkondan seslendi,

Kardeşimden yardım istedim.

Yarın akşam sinemaya gideceğiz.

Geçen hafta da okula gitmemiş.

Bu çiçek her yerde yetişir.

Not: Bir varlığın ham maddesini bildiren sözcükler, "-dan, -den" hâl eklerini alarak dolaylı tümleç olursa yükleme sorulan neden sorusuna cevap verir.

"Baklava undan yapılır." Neden yapılır? Undan.

"Halı yünden dokunmuş." Neden dokunmuş? Yünden.

Dolaylı tümleç olan sözcük ya da sözcük grupları:

İsimler dolaylı tümleç olur: Çocuklar sokakta oynuyor.
Zamirler dolaylı tümleç olur: Çocuğun parası bende kalmış.
İsim tamlamaları dolaylı tümleç olur: Araba dağın yamacında arıza yaptı.
Sıfat tamlamaları dolaylı tümleç olur: Karşı köyde düğün var.
Adlaşmış sıfat, dolaylı tümleç olur: Yetişkinler gençlere örnek olmalı.
Sözcük gruptan dolaylı tümleç olur: Soruları çözmeye birazdan başlarım.


Örnek Soru: (1990-FL)

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin dolaylı tümleci, belirtili isim tamlamasıdır?

A) Kuşun gagasına tatlı bir öpücük kondurdu.

B) Yolculardan biri yaşlı kadına yer verdi.

C) Gezi programı için okul müdürüne başvurdu.

D) Komşunun kızı konuşan çocuklara bakıyordu.

Yanıt: A


ZARF (BELİRTEÇ) TÜMLECİ

Yüklemi durum, zaman, yön, soru ve miktar bakımın­dan belirleyen öğelere "zarf tümleci" denir. Zarf tümle­ci yükleme sorulan "nasıl, ne zaman, ne kadar, neden (niçin)" gibi sorulara cevap verir:

Yazın bu köy kuş cennetine döner. (ne zaman)

Bebek beşikte mışıl mışıl uyuyor. (nasıl)

Aylarca yağmur yağmamış. (ne kadar)

Çalışmadığından sınavı kazanamadı. (neden-niçin anlamında olacak)


Not: Yon bildiren "içeri, dışarı, aşağı, yukarı, ileri, geri" sözcükleri ismin hal eklerini almadan yüklemi belirtirse zarf tümleci olur, bu sözcükler ismin hâl eklerini aldıklarında dolaylı tümleç olur.

Çocuklar dışarı çıktı. Nereye çıktı? Dışarı. (Zarf tümleci)

Çocuklar dışarıya çıktı. Nereye çıktı? Dışarıya. (Dolaylı tümleç)

Masayı ileri çek. Nereye çek? İleri (Zarf tümleci)

Masayı ileriye çek. Nereye çek? İleriye (Dolaylı tümleç)


Zarf tümleci olabilen sözcük veya sözcük grupları:

Cümlede zarf görevli sözcükler zarf tümleci olabilir: Şiiri güzel okudun.
İsim tamlaması zarf tümleci olabilir: Bu konuyu akşam yemeğinde konuşuruz.
Sıfat tamlamaları zarf tümleci olur: Otobüsü iki saat bekledik.
Edat grupları zarf tümleci olur: Bir köşede çocuk gibi ağlıyordu.
Kelime grupları zarf tümleci olur: İşe başlayınca paramı ödeyecek.

Örnek Soru: (1995-DPY)

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zarf tümleci yok­tur?

A) Başından geçenleri gülerek anlattı.

B) İşini bitirince dükkânı kapattı.

C) Elindeki çantayı içeriye bıraktı.

D) Güneşli bir günde piknik yaptık.

Yanıt: C


Cümlenin ögeleriyle ilgili kimi zaman şu tür sorular sorulur:

** "Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru özneye/nes­neye yöneliktir? Bu sorular çözümlenirken şu kuralları dikkat edelim:

* Yüklem bulunduktan sonra öğeleri bulmak için sorulan sorular cümlede geçtiğinde buldurduğu öğenin yerini tutar:

Dün size kim geldi? (özneyi buldurmaya yönelik)

Kime baktınız? (dolaylı tümleci buldurmaya yönelik)

Salonda kimi gördün? (belirtili nesneyi buldurmaya yönelik)

Bu gece nasıl uyudun? (zarf tümlecini buldurmaya yönelik)

* Soru zamiri olan hangisi ismin -i hâl ekini alırsa nesne, ismin -e, -de, -den eklerini alarak kullanırsa dolaylı tümleç olur:

Hangisi soruyu çözdü? (nesne)

Sen hangisini beğendin? (nesne)

Kitabı hangisine verdin? (dolaylı tümleç)

Hangisinde para yokmuş? (dolaylı tümleç)

Bunları hangisinden öğrendin? (dolaylı tümleç)

* Soru sıfatları da sıfat tamlaması oluşturduğundan parçalanamaz, bir öge olarak ele alınır:

Sınava kaç kişi girdi? (Soru özneye yönelik.)

Nasıl bir ev aldılar? (Soru nesneye yönelik.)

Hangi mağazaya gidelim? (Soru dolaylı tümlece yönelik.)

* Soru eki (mı, mi, mu, mü) hangi öğeden sonra gelirse, soru o öğeyi buldurmaya yöneliktir:

Hakan dün seni okulda gördü mü?(Soru yükleme yönelik.)

Hakan mı dün seni okulda gördü? (Soru özneye yönelik.)

Hakan dün mü seni okulda gördü? (Soru zarf tümlecine yönelik.)


Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru nesneyi buldurmaya yöneliktir?

A) Nereden aldın bu kitabı?

B) Annen neyi çöpe atmış?

C) Ödevini ne zaman bitirdin?

D) Bu eşyaları kime bırakalım?

Yanıt: B


ARA SÖZ (ARA CÜMLE)

Herhangi bir öğenin açıklayıcısı olarak cümlede kul­lanılan, cümleden çıkarıldığında anlamda bozulma veya daralmaya yol açmayan, iki virgül veya iki kısa çizgi arasındaki sözlere ara söz denir.

Ara söz hangi öğeyi açıklarsa kendisi de aynı görevi üstlenir:

Mehmet Akif, milli şairimiz, duygusal ve öğretici şiirler yazmıştır. (Bu cümlede ara söz, özneyi açıklamıştır.)

Annesini, dünyadaki en değerli varlığını, kaybetti (Bu cümlede ara söz nesneyi açıklamıştır.)

Dün Ankara'ya, Türkiye'nin kalbine, gitti. (Bu cümlede ara söz dolaylı tümleci açıklamıştır.)

** Bazen ara söz herhangi bir öğenin açıklayıcısı olmaz. "Necip -pek sanmam ya- bu soruları çözeceğini söyledi."

Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ara söz dolaylı tümleci açıklamıştır?

A) Bora'yı birinci olan öğrenciyi, herkes alkışladı.

B) Okuduğum roman, Madam Bovary, oldukça ilginç.

C) Hafta sonu Isparta'ya, güller şehrine, gideceğiz.

D) Bazı yazarlar, tüm zorluklara rağmen, gerçekleri yazıyor.

Yanıt: C


CÜMLE VURGUSU

Bir sözün cümlede diğerlerine göre daha baskılı okunmasına vurgu denir.

** Yazı dilinde vurgulanan sözcük yüklemin önünde bulunur.

Betül, kardeşini okula götürdü. (Dolaylı tümleç vurgulanmıştır.)

Betül okula kardeşini götürdü, (Nesne vurgulanmıştır.)

Kardeşini okula Betül götürdü. (Özne vurgulanmıştır.)


** Soru sözcükleri vurguyu üzerlerine çeker.

Kim bizi parkta görmüş? (Özne vurgulanmıştır.)

Çocukları nereye götürdün? (Dolaylı tümleç vurgulanmıştır.)


**Soru eki (mı, mi) vurguyu kendinden önceki öğeye taşır.

Hülya dün mü size geldi? (Zarf tümleci vurgulanmıştır.)